Over vogels - 'dwaalgasten', 'doortrekkers' en andere weetjes

Vogels hebben zich ontwikkeld uit de reptielen, waarna er 150 miljoen jaar geleden geleidelijk steeds meer diversiteit in de vogelwereld ontstond. Inmiddels zijn er ruim 10.000 soorten bekend en beschreven, van het alom bekende roodborstje tot de kauw, de papegaai, de boomklever en talloze tropische soorten. Ze hebben allemaal bepaalde kenmerken gemeen, zoals een verenkleed. De oudste vogel was de prehistorische Archeopterix lithographica. Zo zijn er tal van weetjes over vogels. Hoe is bijvoorbeeld een veer opgebouwd? Wat zijn ‘doortrekkers’ en ‘dwaalgasten’ en welke vogels leggen de langste trekweg af? Hieronder volgen enkele wetenswaardigheden. Welkom in de wondere wereld van de vogels.

Inhoud

* Hoe is een vogelveer opgebouwd?
* Wat zijn nestvlieders en netblijvers?
* Het territorium van een vogel
* Welke vogel legt de langste trekvlucht af?
* Enkele bekende uitdrukkingen
* Wat is een lijstersmidse?
* Waarom is bij vogels het mannetje kleurrijker dan het vrouwtje?

Hoe is een vogelveer opgebouwd?

Ooievaar (Ciconia ciconia)

Bekijk een vogelveer eens van dichtbij. Je zult dan zien dat de schacht van de veer elastisch van structuur is: soepel en stijf tegelijk. Die buigzaamheid is voor de vogel noodzakelijk om tijdens de vlucht wendbaar te zijn en snel te kunnen manoeuvreren. Daarnaast bestaat de veer uit een vlag, samengesteld uit zogeheten baarden ofwel zijtakjes die zich aan weerszijden van de schacht dicht naast elkaar bevinden. Wie een microscoop heeft, kan vervolgens iets opmerkelijks ontdekken: elke vogelbaard bevat nog kleinere baarden. Ze zijn op dezelfde wijze aan de wat grotere baarden bevestigd. Bovendien zijn alle vogelbaardjes ook nog eens voorzien van piepkleine haakjes die over de baarden heen in elkaar grijpen. De natuur heeft aldus gezorgd voor een buigzame, maar niettemin zeer stevige veerconstructie.

Wat zijn nestvlieders en nestblijvers?

Als we het over deze twee groepen hebben, betreft het natuurlijk de jonge vogels. Nestblijvers zijn bij de geboorte naakt, uitzonderingen daargelaten, maar ook blind en dus hulpeloos. Met wijdopen snavel wachten ze tot het mannetje of vrouwtje er eten in stopt. Ze bedelen dus om voer. Het zijn de ouders die het in deze periode zeer druk hebben met het aanslepen van voedsel en de jongen warm houden als het koud is. Tuinvogels zijn voorbeelden van nestblijvers. Nestvlieders, zoals jonge kippen en eenden, komen met een dons- of verenpakje uit het ei en kunnen meteen zien. Ze rennen vrijwel direct achter de ouders aan. Onder hun toeziend oog kunnen ze al snel voor zichzelf zorgen.

Het territorium van een vogel

Huiszwaluw
 (Delichon urbicum)

Vogels beschouwen een bepaald gebied als hun territorium. Het wordt altijd met verve bekend gemaakt met hun zang en roep en verdedigd tegen soortgenoten en nestrovers, zoals de ekster en de (huis)kat. Het territorium is belangrijk voor het zoeken van een partner, maar bijvoorbeeld ook om een nest te bouwen. Het zijn de mannetjes die een gebied afbakenen door middel van zangposten, waar vaak het hoogste lied gezongen wordt. Een bekend voorbeeld daarvan is de merel. Het is tevens een waarschuwing voor ‘zoekende’ en rivaliserende soortgenoten en natuurlijke vijanden. Sommige vogels hebben ook buiten het broedseizoen een territorium, zoals het roodborstje dat alleen in zijn of haar territorium voedsel zoekt.

Welk vogel legt de langste trekvlucht af? 

De Noordse stern is met stip de kampioen. In zeldzame gevallen broedt deze arctische vogel ook in Nederland. Hij lijkt op een visdief maar heeft geen zwarte punt aan de rode snavel. Ook zijn de poten wat korter. De Noordse stern broedt tot in het noordpoolgebied. Na de zomerperiode begint de lange trekvlucht naar het zuidpoolgebied, waar het dan zomer is. Een reis van ongeveer 18.000 kilometer (20.000 km tussen de polen). Aan het einde van zuidpoolzomer vertrekt deze stern weer naar het noordpoolgebied. In totaal kan de trekafstand van de Noordse stern echter ca. 90.000 kilometer per jaarcyclus bedragen.

Enkele bekende uitdrukkingen

Tuinfluiter
(Sylvia borin)

Dwaalgast: een vogelsoort die zeer zelden te zien is binnen de Nederlandse grenzen.
Onregelmatige gast: deze vogelsoort broedt niet regelmatig in Nederland, is hier heel af en toe te zien, maar lang niet elk jaar.
Jaargast: deze vogel wordt best vaak gespot in Nederland en België, maar broedt er heel incidenteel.
Doortrekkers: doortrekkende vogel. Buiten de trektijden wordt hij zelden gespot.
Wintergast: trekt regelmatig door Nederland en België, of overwintert er. Buiten de trektijden en ’s zomers is deze vogel zeldzaam.
Zomervogel: broedvogel in Nederland en België, in de winter laat hij echter verstek gaan.
Jaarvogel: broedvogel in Nederland en België, is er het hele jaar te zien.

Wat is een lijstersmidse?

Het is bekend dat lijsters verzot zijn op slakken en wormen. Als een slak in een huisje zit, wordt die gekraakt op een steen of een ander hard voorwerp. Zodra het slakkenhuisje gekraakt is, kan de lijster de slak opeten. Typisch is dat de lijster steeds dezelfde steen gebruikt, waar men dan vaak ook veel stukgeslagen slakkenhuisjes kan aantreffen. Vandaar de naam ‘lijstersmidse’.

Waarom is bij vogels het mannetje kleurrijker dan het vrouwtje?

Grondvogels hebben om voor de hand liggende redenen betere schutkleuren nodig dan vogels die in bomen leven en nestelen. Vogels hebben zogeheten ‘schutkleuren’. Dat betekent, zoals de naam al verklapt, dat ze dankzij schutkleuren beter beschermd zijn tegen natuurlijke vijanden. Dat is een van de redenen waarom vrouwtjes doorgaans fletser gekleurd zijn. Zij broeden immers het langst en het vaakst en mogen dus zo min mogelijk opvallen. Bovendien heeft het mannetje een kleurrijke vederpracht om aantrekkelijker te zijn voor de vrouwtjes.

Lees verder
> Karakteristieke kenmerken van vogels
> Over vogels - de eerste, kleinste en grootste vogels
> Waarom zingen vogels zo verschillend?
> Zo ontstaat een vogelei
> Grote renkoekoek - de guitige 'roadrunner'

Fotoverantwoording

. Inleidingsfoto: Noordse stern (Sterna paradisaea); Dunpharlain, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons

. Carlos Delgado, CC BY-SA 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, via Wikimedia Commons. 

. Ómar Runólfsson, CC BY 2.0 <https://creativecommons.org/licenses/by/2.0>, via Wikimedia Commons

. Dominic Sherony, CC BY-SA 2.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0>, via Wikimedia Commons